Türkiye’de de Türkçeleştirilerek gösterilen Savaşın Gölgesinde adlı bir film vardı, izlemişsiniz belki. Aşağıda linkini veriyorum. Orada, filmin sonuna doğru Salamanca Üniversitesi rektörlüğüne getirilen Miguel de Unamuno konuşmasının bir yerinde faşist Franco yanlılarının attıkları “Yaşasın ölüm! Entelektüellere ölüm!” sloganının nasıl bir düşünsel acizlik ve zeka yoksunluğundan kaynaklandığını açıkladığı bir sahne var. Bu sloganın doğu çevrilip çevrilmediğini anlamak için biraz internette gezindim. Prof. Dr. İlber Ortaylı, 7 Aralık 2018 tarihli Özel Gündem söyleşisinde (https://www.youtube.com/watch?v=BUQNYmlvWXs) aynı ibareleri kullanıyor. Bu arada başka bir kaynak daha ilgimi çekti. Prof. Dr. Şerafettin Can Erdem’in danışmanlığını yaptığı ve Merve Aydın’ın Türk Basınında Franco ve İspanya İç Savaşı (Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 2020) başlıklı kaleme aldığı yüksek lisans tez çalışmasında “Franco’nun İktidar Yılları” bölümünde (Sayfa: 45-46) bu konuya ayrıntılı olarak değinmiştir. İşte bu tez çalışmasının ilgili bölümünü aynen aktarıyorum. Okumaya değer.
Garcia Lorca
Miguel de Unamuno
“Ülkenin nüfus olarak daha fazla kişisini oluşturan cumhuriyetçiler Franco rejiminden genel olarak hiçbir zaman memnun olmadılar. Memnun olmayanların en başında da akademisyenler ve aydınlar geliyordu. Birçok aydın Franco tarafından öldürüldü ya da sürüldü. 1936 yılında Madrid’den Granada’ya giden ve Altın Çağ klasiklerini tiyatro oyunu yaparak insanlara anlatmak üzere yola çıkan şair, tiyatro yazarı, ressam ve müzisyen olan Federico Lorca, Franco yanlısı militanlarca kurşuna dizildi.198 Federico Garcia Lorca hiçbir zaman anarşist ya da milliyetçilerin temellerini sarsacak bir şair olmadı. Lorca sadece cumhuriyetçilerin çok sevdiği aydın bir şairdi. Frankist düşünce biçiminin bir diğer ve en büyük kurbanı olan aydınlardan birisi de hiç şüphesiz Miguel de Unamuno’ydu. Unamuno ilk etapta Franco’nun savunduğu değerlerin Hristiyanlığın ve milli bağımsızlığın yükselmesine fırsat vereceğini düşünüyordu. Bu sebepten Cumhuriyet rejimi tarafından Salamanca Üniversitesi’ndeki rektörlüğüne dahi son verilmişti. Öyle ki Salamanca milliyetçilerin eline geçince rektörlük görevine milliyetçiler tarafından yeniden atandı. Lakin bir süre sonra özellikle Falanj hakkındaki düşüncelerini Salamanca Üniversitesi’nin akademik açılış yılı seremonisinde askerler ve onu izleyen diğer Franco yanlılarının karşısında, Falanj’ın basit bir İtalyan faşizmi taklidi olduğunu ve gelinen noktanın ayrıcı, sorgulayıcı, eleştirel zekaya nefret duyan ve bilen zihinleri öteleyen bir yer olduğunu söyleyince onu dinleyen yüksek rütbeli askerlerden tepki aldı. Salondaki askerler bu sözler üzerine “Una! Grande! Libre! Espana!”199 nidaları atmaya başladılar. Bu sözler Unamuno’nun Bask kimliğinden dolayıydı. Unamuno nidalara karşılık: “Ben bir Bask’ım fakat yıllarımı sizlere sizin hiç bilmediğiniz İspanyolcayı öğretmek için harcadım. Kendimi buna adadım.” karşılığını verdi.200 Bu sözlerden sonra salonda kargaşa başladı. Franco’nun en yakın arkadaşı ve İç Savaş’ın generallerinden olan Milan Astray, Unamuno’nun bu konuşması üzerine; “Gebersin aydınlar! Kahrolsun zekâ! Yaşasın ölüm!” diye bağırdı. O gün Salamanca Üniversitesi’nde akademik yıl açılışıyla beraber aynı zamanda Kristof Kolomb’un Amerika kıtasını keşfettiği gün olarak tarihe geçen ve ırk bayramı olarak belirtilen günün de kutlaması yapılıyordu. Franco o gün konuklar arasında değildi lakin ateşli savunucuları ve silah arkadaşları şiddetli bağırtılar eşliğinde Unamuno’nun kürsüden inmesini istediler. Milan Astray’ın koruma subayları tam Unamuno’ya saldıracakken o sırada konuşmayı ön sıradan dinleyen Franco’nun eşi Carmen Polo eserlerine büyük hayranlık duyduğu Unamuno’nun koluna girdi ve salondan birlikte ayrılarak ona bir şey olmasını engelledi. Unamuno Salamanca Üniversitesi rektörlüğü görevinden alındı, ev cezasına çarptırıldı ve birkaç ay sonra 31 Aralık 1936’da vefat etti.201”
198 Ian Gibson, Lorca’nın Öldürülüşü, Çev: Murat Belge, Kavram Yayınları, İstanbul, 1994, s. 56 46
Kısa süre önce elleri kelepçeli, bacakları prangalı bir şekilde yatağa zincirlenen ve hastanede hayata gözlerini yuman İran Yazarlar Birliği Yönetim Kurulu üyesi ve eski İYB başkanı şair, yönetmen, yazar, belgesel film yapımcısı Bektaş Abtin’in anısına onun birkaç kısa şiirini üzüntüyle çevirip sunuyorum. Özgürlük yolunda canından olan tüm yazarları, şairleri, gazetecileri ve sanatçıları saygıyla anarak!
İnsan onarımı
Sensiz yaşam cehennemdir
Ey şiir! Ey insanı onarma rüyası
Seni yazıyorum ve
Bütün dünyanın kol ağızlarında
Kurşunu
Beyaz bir bayrağa dönüştüren
Bir elin peşindeyim
Böylesi bir yanılsamayı seviyorum.
Çetrefillik
Çetrefildir sınır
Çetrefildir coğrafya
Mazlum, yoksul, hoyrat üçüncü dünya
Sahildeki balinaların toplu intiharları çetrefildir
Furuğ Ferruhzad’ın 29 Aralıkdoğum günü bahanesiyle…
Furuğ’un kardeşi, Feridun Ferruhzad’ın[1] bir arkadaşına yazdığı mektup ve ilk şiir kitabı Tutsak‘ın yayımlanma hikayesi:
Sevgili dostum;
Bugün benden Furuğ hakkında yazmamamı istedin. Ne demek istediğini tam olarak anlamadım. Sonra eve gelince bir süre üzerinde düşündüm ve bu sonuca vardım; ben asla Furuğ hakkında sana bir şey yazamam. Biliyorsun sevgili dostum, şair olan o Furuğ senin de az çok tanık olduğun bir dünyada yaşıyordu. Benim kardeşim olan Furuğ ise asla yaşamıyordu! Furuğ on altı yaşından itibaren şairliğe soyundu ve bu yaştan itibaren de kendi sanatsal ve insanı gelişim yolunda yürümeye başladı. Ben inanıyorum ki Furuğ gelişiminin bu dönemiyle birlikte ölümün gelişim dönemine adım attı. Ve böylece her gün, her ay ve yıl ölmenin zirvesinin merkezine ya da ölüme yaklaşıyordu. Daha anlaşılır bir şekilde söyleyeyim, Furuğ on yedi yıl boyunca ölüyordu. 16 yaşından 33 yaşına kadar ve sonra da ölünce, temiz ve arın, yani tam da olduğu gibi tekrar dünyaya geldi. Şimdi öyle bir dünyada yaşıyor ki en azından sözüm ona “Sanat ve edebiyat eleştirmenlerinden” kurtulmuş rahat etmiştir.
Feridun Ferruhzad
Şayet bizim işçi ve köylü insanımız -ki yıllarca uygarlık kervanından uzak düşmüşlerdir ve sonuç olarak da daha eski ve daha çürümüş düşünce tarzına sahipler- kadın ya da erkek bir sanatçı hakkında şaşılası ve tuhaf düşününceye sahipse ve sırf bir insan sanatçıdır diye ve kendi sanatını diğerlerinden iyi ve daha iyi icra ediyor diye saldırırsa şaşmam. Dünyanın neresinde toplumun altı tabakaları sanatçılarını daha iyi anlamışlardır ki? Fakat Furuğ’u anlamayanlar ya da bilinçli olmayan ve bilinçli bir şekilde onu anlamaya meyilli olmayan toplumun alt tabakalarına mensup olanlar değillerdi, tersine dünyada hep olageldiği gibi birkaç yabancı sözcük ya da yabancı kitap ya da çeviri birkaç eserin ya da birkaç ünlü ismin arkasında saklanıp gizlenen ve bütün çabaları günlük yaşamlarında “yapabiliyor” olanları ezip ve utanmazlıkla bu güçlerini biçimlendirenlerdir.
Bak Abbas… Ben ve Furuğ, ikimiz de çocuktuk. Furuğ odaya gelir ve saatlerce ağlardı. O benim davranışlarımdan dolayı ağlamazdı, benden ya da bizden şikâyet etmezdi. Onun yakınmaları ve ağlamaları ve onun üzüncü sözüm ona daha iyi anlayanlardandı. Bu üzüntü ve bu ağlama ve rahatsızlık Furuğ’un yaşamından asla eksik olmadı… Bazı işte bu insanlardan bana “Senin hesabın başka Furuğ’unki başka!” dediklerini duyduğumda gülesim ve ağlayasım geliyor. Onlar Furuğ’un hesabını tam ve eksiksiz ödediler. Örnek olarak… Önceki yıllardan kalan gazeteler ve dergilerdir. Bunların Furuğ hakkındaki söylevleri ve vecizelerdir. Şimdi birdenbire…
Şaşıyorum. Ben ölümün bir insanı bu denli değerli ve sevgili yaptığını bilmezdim.
Furuğ’dan elimde kalan mektuplar Furuğ’un dış dünya ile ve “arkadaşları” ile olan ilişkisinin canlı tanıklarıdır. Bu mektupların çoğunda öyle “şahsiyetlerin” adı geçmektedir ki bugün Furuğ için ayrı bir hesap açmışlar ve ona sevgi sopasıyla vuruyorlar. Sopa aynı sopadır. Sadece rengi değişmiş. Bazen düşünüyorum şayet Furuğ yaşıyor olsaydı o çocuksu haliyle (ve bu çocuksu halini biz birlikte olduğumuzda ve oyuncak olduğumuzda takınırdı) hiç kuşkusuz gülmekten kırılırdı!
Furuğ’un ölümünden sonra onu anımsayan ağıt ve ağıt yakanlar bu sonuca vardılar “Ne kadar erken öldü!” ve bu sonuca varmadılar ki o yıllarca ölmekteydi. Furuğ ölmemiş olsaydı bu üzünç şiirlerinin temasını ne kadar kaybederlerdi. Şayet Furuğ ölmemiş olsaydı onlar Furuğ’a karşı kendi ateşli ve sonsuz sevgilerini bu denli lezzetli ve sulandırılmış olarak kaydettiremezlerdi.
Kim bilir ki Furuğ gerçekten neydi, kimdi? Çevresindeki her zamanki üç beş kişinin dışında kim onun gözyaşlarını ve hüzünlü hallerini görüyordu?
Kim bilirdi Furuğ’un haftalarca ağır hasta yattığını ve doktor ve ilaç parası olmadığını ya da kışın, sobasının alevinin ayın ortasında gaz yağının yokluğu ya da mali durumumun noksanlığından dolayı söndüğünü? Furuğ, sobasının gaz yağı parasını bana eğitimim için gönderirdi ya da evlatlık edindiği çocuğuna harcardı, ya da daha çok ihtiyacı olan insanlara verirdi. Sonra saatlerce ve günlerce, yalnız, evininin kapıları kapalı odalarda kalırdı, düşünürdü, şiir yazardı ve onlarda yaşamını açıklardı.
Onun çoğu mektubunda bu cümleye rastlanır: “Siz hepiniz gittiniz ve ben burada yapayalnız kaldım ve yalnızlıktan ölüyorum.” Bu yalnızlığı kesinlikle sadece bizim yokluğumuzdan kaynaklanmıyordu. Çünkü herkesin yaşamında nihayetinde onun yalnızlığını gideren birileri bulunur. Kimler Furuğ’un yalnızlığını ondan alıyordu? Bugün bana, “Sen onun hakkında konuşma… Biz konuşuruz,” diyenler o günler neredeydiler?
Yedollah Royai[2], Furuğ’un son döneminde çoğunlukla onunla olan son insanlardandı. Ona telefon açardı ve seninle konuşmalıyım derdi, sadece konuşmak. Bazen de onunla şiir konuşurlardı.
Bunu bana Furuğ yazardı ve Royai ona benzer bir şeyler anlatırdı fakat kılıçlarını üstten bağlayan ve Furuğ’u sadece kendileri için saklayan diğer arkadaşlar… Onlar asla yoklardı.
Ve acaba bugün bu “çok anlayanlar” tarafından bu kadar sevilen Furuğ, dünkü Furuğ değil mi ki bu anlayanların elinden haftalarca evden dışarı çıkmazdı ve onları görünce ağlardı, onlardan kaçardı, kendini saklardı ve bana mektubunda “Dahası kitabın basılınca da bu sözüm ona anlayan güruh sanat eleştirisi adı altında seninle alay ederler… Budur benim hayatım,” diye yazardı? Bugün Yeniden Doğuş kitabı ya da bir bakıma Farsça edebiyatta ve çağdaş şiirde yeninden doğuş aranan ve çok satanlar arasındadır. Bu kitap hakkında, Furuğ’un bana, “Bin yalvar yakarla bin tane basıyorlar ve sonra da aylarca dükkân vitrinlerinde toz toprak yedikten sonra elli tanesi satılır,” diye yazmıştı.
İyi olurdu şayet ölüler zamanemizin zamanının ve insanlarının hareketini ve değişimini görebilselerdi. Ben henüz anlamış değilim; acaba bu Furuğ’un ölümü müydü bizim edebi düşünülerimizin düşüncelerini onun hakkında bu denli değiştiren yoksa bu bazılarının alışkanlığı mıdır ki iyi eleştirilerini sanatçının ölümünden sonra gösterime çıkarıyorlar? Bir sanatçının hayatı ve yaşantısı taviz verilmeyecek ve göz ardı edilmeyecek bir meseledir.
Furuğ gerçek bir dervişti. Gerçek bir insandı. Furuğ’un şiirsel evrimi her şeyden önce Furuğ’da oluşan insani bir gelişimin sonucuydu. “Ben asla birilerine kötülük yapmadım.” Bu Furuğ’un cümlesidir. Bazen bunu bir mektubunda yazardı. Bazen de hıçkırarak ağladığında onu dillendirirdi: “Feridun sakin olmaya çalış yani sev! Yani aşk! Hisset, dokun ve onun hatırı için doğru ve dürüst ol, sevgiyi sevgi için iste.” Ve söz tenden, bedenden değildi. Furuğ asla, hatırladığım kadarıyla, haksız yere “aşk” olarak adlandırılan ve bizim bazı sözüm ona sanat eleştirmenlerimizin de kastettikleri bir aşktan söz etmedi. Furuğ’un sözünü ettiği aşk arifane ve temizdi. O on altı yıl asla görmediği oğluna aşıktı ve yıllarca bir zamanlar onun eşi olan ve ona oğlunu görme izni vermeyerek onun hakkında en büyük haksızlığı yapan bir adamdan saygıyla söz ederdi.
Hatırlarım, yaz tatili nedeniyle Almanya’dan Tahran’a geldiğim günlerin birinde, ukalalık ya da yılların sevgisine dayanarak, Firuz Behram okuluna gittim ve okul müdüründen ısrarla dayısı olmam nedeniyle Furuğ’un oğlunu görmek istedim. Kamiyar geldi. Beni gördü ve ağladı ve beni bırakarak kaçıp gitti. (Sebebi ona Ferruhzadlarla bir işin olmamalı demiş olmalarıydı belki de)
Furuğ bana, kendisinin Kami’yi görmek istediğini söyledi. Sonraları bana anlattı, farklı bahanelerle Kami’nin okuluna gidermiş ve annesi olduğunu söylemeden onu çağırırmış ve ona, “Beni annen gönderdi,” dermiş. Kami, pekiyi, deyince Furuğ sadece, “Biliyorsun annen seni çok seviyor,” dermiş. Bu kadar. Sonra da Furuğ gider günlerce, haftalarca eve kapanır ağlardı.
Furuğ şiir söylemeye başladığı günden itibaren, haklarından yoksun oldu, çocuğunu görme hakkını ondan aldılar. Yalnız yaşama hakkını ve esasen yaşama hakkını ondan aldılar.
Kimse onu anlamıyordu ve onu anlayabilenler ve ona karşı sevecen olabilenler, toplumsal aptalca kurallar nedeniyle onu yalnız bıraktılar. Kocası, babası, arkadaşları. Herkes kendisini, kendi adını, akrabalarını, komşularını, mahalle dükkân sahiplerini ve tanıdıklarını düşünüyordu ve düşünülüp kala alınmayan sadece Furuğ’du ve onun şiiri.
Ve Furuğ gidip kayboldu. Tahran’dan Roma’ya, Roma’dan Münih’e, Münih’ten Londra’ya ve tüm bu yolculukların arasında hep mutlak yalnızlıkta ve yakınlarından ve arkadaşlarından kaçarak. Ve Furuğ yalnız ve son mutsuzluğun zirvesinde bir ipek böceği gibi kendi çevresine bir duvar ördü ve onun ortasında son derece zarif bir şekilde dünyaya geldi ve şimdi bizim aramızda ve o saçma sapan lakırdılardan, düşmanlıklardan, kin gütmelerden ve aldatmalardan uzak bir atmosferde yaşıyor. Herkes ona aşık ve ona saygı duyuyor, göz önünde bulundurmadan ki şayet Furuğ ve onun somut varlığı bizim aramızda olsaydı, mutlaka bana yazdığı mektuplar bu cümleyle başlardı: “Her zamanki gibi mutsuz ve yalnızım,” ya da “Yapabilseydim bir saniyede kendimi bu yaşamın bağlarından kurtarırdım.” Ya da “Bilmiyorum bunları sana niye yazıyorum. Yalnızım. Yalnız ve mutsuzluk bütün hayatımı sarmış. Kimse bunu bilmiyor.” Ya da “Yaşamım yoksullukla doludur, hiçbir şeyim yolunda değil. Ne kalbim doygundur ne tenim ne de bir şeye güveniyorum. Nihayetinde insan bir yere varabilmek içinçokça mahrumiyetlere katlanmalı. Günümüzün en şair şairi olan Nima der ki:
“Hiçbir şeyle gönül bağım yoktur. Köksüz bir insanım. Beni koruyan sadece sevmelerimdir. Ama ne fayda. Bunları sana niye yazıyorum, bilmiyorum. İçim sıkılıyor, sıkılıyor, sıkılıyor. Burada pek yalnız kaldım.”
Ve şimdi dostum! İşte bu benim tanıdığım Furuğ’dur. Yaşamımda karşılaştığım en değerli kadın, en karakterli, en hanım ve en temiz kadın.
O bana Hafız değildi ki birilerinin dediği gibi günümüzde olduğu şekliyle ve modern olarak zuhur etmiş olsun. O Mevlana’ydı ve başka bir biçimde Mevlana’nın devamı. Umarım benim ne demek istediğimi anlamışsın. Benim kastım sadece ruhun insani ve temiz yanının karşılaştırılmasıdır ki Mevlâna iyilik ve paklıkta bir denizdi ve Furuğ da.
Furuğ’un hatırası kalbimi sıkıştırıyor ve sesi gırtlağımda tınlıyor. O derdi, “Ah şayet bir denize yolum olaydı, dalıp batmaktan ne pervam olurdu.” Furuğ sadece benim kız kardeşim değildi. O hayatımda karşılaştığım en değerli yakınım, en temiz insandı. O bana “iyi” ve sevecen olmayı, kötülükleri unutmayı ve kötüleri affetmeyi ve başkalarına alay etmek için dünyaya gelenleri ayıplamamayı öğreten biricik insandı, ki yalnız sestir kalan
Ve o da bizden sonra olacaktır. Bizim bugün yaptıklarımızın ve tümü yok olup gidecek olan işlerimizin üzerine bütün kavgalar, yüzeysel ve görünürdedir. Kalıcı olan eserler fazlalık ve boşunadır. Çünkü saklayıp koruyan biz değiliz. Sonrakiler, bizden sonrakiler yargılayacaklar ve saklayacaklar ve asla geçmiştekilerin yüzeysel ve kısa görüşlü yargılarına aldırmadan, aldırmıyorlar ve aldırmayacaklar.
Bir noktaya daha değinmeliyim. Öyle insanlar vardı ki Furuğ’u gerçekten ve yürekten seviyorlardı ve ona karşı derin saygı duyuyorlardı ama onların hepsi Furuğ’dan sonra kendilerini bir kenara çektiler ve yalnızlıklarında ağladılar ve o sevgili insanın ölümünden egolarını yükseltmek için bir merdiven ve yüzde yüz edebi midelerini doldurmak için bir ekmek teknesi yapmadılar.
Onların bugünkü sevgi ve saygıları onların dünkü saygılarının devamıdır ve Furuğ’un ölümünden kaynaklanmıyor. Ben onların hepsine en samimi şekilde saygı duyuyorum.
Feridun Ferruhzad
Ocak 1970
Furuğ’un ilk şiir kitabı Tutsak hakkında:
Dr. Ali Behzadi (Sepid-o Siyah dergisi müdürü):
“Bir gün Feridun Kar daha çok yeni ergen kızlara benzeyen genç, zayıf, uçuk renkli, siyah gözlü genç bir kadınla dergideki ofisime geldi. Onu şöyle tanıttı:
Furuğ Ferruhzad: Yetenekli cüretkar bir şair.
Furuğ, güneyden (Ahvaz’dan) Tarhan’a dönüş yolculuklarının birinde Feridun Kar ile yakınan tanıştı. O bir süreden beri Feridun Kar ile mektuplaşıyordu. Şiir gönderiyor ve Feridun ise dergide basıyordu. Bu yolculuğunda Feridun Kar onu edebiyat topluluklarına götürdü. Onu şairlerle tanıştırdı. Sonra onu, Emir Kebir Yayınlarının iyi düşünceli Abdulrahim Caferi’nin yanına götürdü ve Emir Kebir onun ilk şiir kitabını bastı. O zamanlar kimse tanınmamış şairlerin kitabını basmazdı. Bu büyük riziko sayılırdı. (Bohara, sayı 29 ve 30, ilkbahar 2003, sayfa 355)
Abdulrahim Caferi (Emir Kebir yayınevinin kurucusu ve müdürü):
1952 yazının başlarıydı. Bir gün Feridun Kar genç, yeni şairlerden birini Nasır Hosro’daki o yıllarda Emir Kebir’in tek kitap satış dükkânı olan kitapçıya telefon ederek beni görmek istediğini söyledi. Birkaç saat sonra geldi. Genç, şık giyimli, üzerinde gök mavisi gömlek olan, enli kemerli, saçını at kuyruğu yapmış sarışın bir hanımla. Yirmi bir iki yaşında ancak olurdu. Boyu görece kısaydı ve minyon yapılı, nispeten çekik yüzlü, soluk renkli, güler yüzlü, sade, sıcak ve masum. Dil ucuyla konuşuyordu. Bu hanım Furuğ Ferruhzad’dı. Ahvaz’dan yeni gelmişti. Feridun Kar, “Ferruhzad Hanım’ın bir şiir kitabı var, bastırmak istiyor. Ben başka yayıncılarla da çalıştım. Kendisine sizin basmanızı önerdim,” dedi.
Ben Furuğ’un bazı şiirlerini değişik dergilerde, özellikle de Roşenfekr dergisinde okumuştum. Furuğ cesur ve cüretkâr bir şairdi ve onun kimi şiirleri kendi zamanında yaygara koparmıştı.
Konuştuk ve karşılıklı anlaşmayla sözleşme imzaladık ve onun şiir kitabını Tutsak adıyla ve Sayın Şucaiddin Şefa’nın önsözüyle 1500 tirajla, nefis bir baskıyla yayınlandı.
Kapak tasarımı Mohammed Behrami tarafından yapıldı. İsmiyle müsemma bir tasarım oldu; kafes ve kafeste kuş, mavi bir zemin üzerinde.
(Sabahı Ararken, birinci cilt, Ruzbehan Yayınları, 2004 ilkbahar, sayfa 492-493)
Furuğ’un Tutsak kitabının yayınlanması konusunda eşi Perviz Şapur’a yazdığı mektuplardan:
“Sevgili Perviz’im. Kitabım gelecek hafta mutlaka yayımlanacak. Feridun Kar hakkında sana ne yazacağımı bilmiyorum. O çok şerif bir insan ve sen onun hakkında kötü düşünmemelisin… […] Ben kitabım hakkında onunla konuşmaya mecburum. Tabi ben bu bir iki kez dışında onunla konuşmuş değilim. Ben şayet istersem ne onunla -ki bu işi üstlenmiş- ne de Emir Kebir ile temas kurmayabilirim. Şayet kitabım basıldıktan sonra içi yanlışlarla doluysa ne yapabilirim? Hem bana bir nüsha göndermemiş olsalardı hatalarla basılacaktı. […] Görüyorsun, son zamanlarda benim hakkımda laf edilmiyor. Sebebi de şu ki Feridun Kar asil bir gençtir ve her yerde beni savunuyor.”
Salı, 26 Temmuz 1954
“Kitabımın telif hakkıyla ilgili olarak, birkaç gün önce Emir Kebir telefon etti, gel paranı al diye. Ben de gittim. 1200 adet kitap için bana 720 Tuman verdiler. Onun 600 Tumanını hemen bankaya yatırdım ve 50 Tumana kitap aldım. Yani kendi kitabımdan 5 tanesini bana 5 Tumandan, 1 Tuman indirimle kendime sattılar. Sonra bir adet Veys ve Ramin kitabını aldım, 15 Tumana. Bir cilt Sadi’nin Golestan’ını aldım. 15 Tuman. Kalan 70 Tumanla da kendime bireyler aldım. Pervizcim kısacası biraz savurganlık yapmış olabilirim ama yemin ki 600 Tuman senindir. İstediğini yap!”
Perşembe, 27 Temmuz 1955
“Kitabımla ilgili olarak dün Emir Kebir’den aradılar. Kitabım bitmiş. Yeni baskı için izin istiyorlardı. Ben de siz bilirsiniz, dedim. Güya yarın yayımlanacak. Bir cilt de sana göndereceğim. Kendim 10 cilt alacağım. Arkadaşlarıma dağıtacağım. Önce 5 cilt dedim, baktım 5 çok az olur. Kısacası telif hakkımdan 80 Tuman kitap aldım. Yani 10 cilt. Paranın kalanı senin ve Kami’nin. Takım elbise al. Kami’ye üç tekerlekli alacağım.”
Pazartesi, 2 Ağustos, …
Tutsak, ilk baskı
[1] Şair, gösteri sanatçısı. Gösterilerinde dini lider Humeyni’yi sert bir dille eleştirdiği için yobazlar tarafından Almanya’nın Bonn kentinde bıçak darbeleriyle katledilmiştir. (7 Ekim 1938-31 Temmuz 1992)
2014 yılında “Matematiğin Nobeli” sayılan Fields madalyasını alarak bu ödülü kazanan ilk kadın unvanını kazanan genç yaşta kaybettiğimiz büyük matematikçi, Prof. Dr. Meryem Mirzahani son derece özgün bir metin var elimizde. Matematik dehası ve sevdalısı “Yaşamda karşılaştığımız problemlerin çözüm yolları nelerdir?” sorusuna matematik yoluyla yani rakamlarla yanıtlıyor:
Önce İngilizce alfabeyi yazıyor:
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Dünya Kadınlar Hentbol Karşılaşmaları 1 Aralık 2021’de başlamış ve 19 Aralık Pazar gününe kadar bütün heyecanıyla İspanya’da devam edecektir. Dünyada bu karşılaşmalara 32 ülke katılabilmeyi başarabilmiştir.
A: Fransa, Angola, Dağlık Karabağ, Slovani
B: Rusya, Kameron, Sırbistan, Polonya
C: Norveç, Romanya, Kazakistan, İran
D: Hollanda, İsveç, Porto Riko, Özbekistan
E: Almanya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti, Slovakya
F: Danimarka, Güney Kore, Kongo, Tunus
G: Brezil, Japonya, Hırvatistan, Paraguay
H: İspanya, Arjantina, Austurya, Çin
C grubunda yer alan Norveç şimdiye kadar 2 kez Olimpiyat şampiyonluğu, 3 dönem Dünya şampiyonluğu ve 8 kez Avrupa şampiyonluğu kazanmış kadın hentbol tarihinin zirvesinde yer almaktadır.
İki gün önce Norveç-İran karşılaşması gerçekleşti. İran kadınları ilk kez bu platforma yükselebilmişlerdi. İran İslam devletine rağmen, bu devletin dayattığı o tuhaf müsabaka giysilerine rağmen, hatta bir hazırlık maçı için tek kuruş harcamayan İran Hentbol Federasyonu ve devletine rağmen İran kadınları savaşarak İspanya’ya gelebilmişlerdi. Norveç karşısında şansları sıfırdı. Nitekim de öyle oldu: 41-9.
Norveç takımı sahada grubu geçtikleri için haklı sevinçlerini yaşarlarken hoparlörden sürpriz sayılabilen bir anons duyuldu: Karşılaşmanın en değerli oyuncusu İran kalecisi Fatemeh Halili!
Fatemeh bu anonsu duyunca sahanın ortasında çöküp gözyaşı döktü. Sevinç ve üzünç gözyaşları. Takım arkadaşları onu ortalarına alıp tebrik ettiler. Onlar da gözyaşı döktüler. Ancak bu kızların gözyaşı kaybettikleri için değildi, sadece Fatemeh’nin en iyi oyuncu seçilmesine de değildi. Enerjilerinin büyük bölümünü başörtülerinin kaymamasına harcayan, o garip giysilerin içindeyken kıvrak hareketler için kat kat daha fazla enerji harcayıp çaba gösteren bu kahraman kadınların mazlum düşmüşlüklerine gözyaşı döktü Fatemeh ve takım arkadaşları. Onların gözyaşı tüm İran kadınlarınaydı. Baskı, baskı ve baskı altındaki kadınlara! Fakat tüm baskılara rağmen tüm alanlarda savaşan ve halkının aydınlık geleceğini müjdeleyen mücadeleleri sürdüren kadınlara! Milyarlarca dolar bu milletin servetinden yolsuzlukla, hırsızlıkla çalan, çırpan, şatafatlarına, kumarlarına, savaşlarına, yurtdışındaki eğlencelerine ve diğer kepazeliklerine harcayanlar kadınlara, sanata ve kültüre gelince sadece kendi uydurdukları şeriat kanun ve kuralları, bütçe yokluğu, iffet, namus martavalları öne süregelmişlerdir. O kahramanların gözyaşları İran halkınaydı. Ama onlar bir şey daha bildirdiler: Biz kadınlar meydanlardayız! Size rağmen ayaktayız! Size rağmen karanlığın perdesini yırtıp çöpe atacağız.
Çok geçmeden Norveç takımındaki kızlar da İran takımını ortalarına aldılar. Gözyaşlarını tutamadılar. İlginçtir; karşılaşmayı izleyenler de gözyaşlarını tutamadılar! Ne tuhaf bir duygu seli! İki takımın kızları el ele verdiler. Hiç görülmemiş bir şekilde iki takım yan yana durarak hatıra fotoğrafı çektiler. Norveç Hentbol Federasyonu, kadın milli takımının bütün bireylerinin imzasını taşıyan milli formayı Fatıma’ya takdim etti. Norveç Hentbol Federasyonu resmi Twitter sayfasından şu mesajı yayımladı: “Tebrikler Fatemeh! Bugün hepimiz kazandık, birlikte. Biz sana ve İran’a gelecekteki oyunlarda en iyisini diliyoruz!”
Alkışlar size İran Kadın Hentbol takımının bireyleri! Alkışlar size İran kadınları… Alkışlar size Norveç hentbol takımı ve o ülkenin hentbol federasyonu!
Kent yaşamının gerilimini azaltmanın yol ve yöntemlerinden biri hatta ilk akla geleni kitapla kurulan soyut bağdır. Kitaba bağlanma, bir bakıma yaşantıyı sakinleştirme, musibetlerden korunma etkinliği… Kent kaosu, kötülüklerle örülü, amansız tüketim koşusuna zorlar çünkü çağdaşımız insanı. Roman, öykü daha kolay terapi aracıdır belki… ama şiir kitabı özel çaba, geniş ve derinlikli, handiyse girift ebru bezemelerine yönelmişçesine dikkat ve yoğunlaşma ister; “içimde mavi cam kırıkları” demiş şiir kişisinin davetine karşılık… Şiirin kitabı, şairi de okuru da sözcükler deryasında arayışa sürüklenmenin serüveniyle sınar, dense yanlış olmaz. Dil, her iki gezgini buluşturur; imge ve ileti, anlam denen dertlenme dalgasının dilidir ki, o buluşmanın konumunu, zamanını hayatlara dahil eder. Ne doğduğu yer ne de doyduğu yer, sözcüklerin yükünü algılamaktan, sorgulamaktan alıkoymaz gezgin kişiyi. İnsani dertler, dertlenmeler, gittiği yön, kat ettiği mesafe (ömür) süresince ortaktır: şairin yurdu hüznüdür o minvalde, okurun da keza… Haşim Hüsrevşahi, Seni Unutmayı Öğret Bana (Totem Yayınları, Ankara, 2016, ISBN: 978-9944-330-26-8) kitabında, bir araya getirdiği şiirlerle düşündürmektedir, yer, zaman, aşk ve hüzün kavramlarını… Birçok örnek dize nakledilebilir ama ipucu ya da tadımlık babında; “ne zaman sokağa çıksam mavi bir cam kırılır içimde” diye başlayan, “kızıl yeminlerimiz vardı yeşil kefaretimiz” (s.21) şiiri öncelikle okunmalı diye önerilebilir.
Kadın insan hakları için mücadele eden ve bu nedenle hapsedilen Aliye Egdamdust, Ronak Seffarzade, Zeynep Bayezdi ve nice kadın aktivist için yazılan ve onlara ithaf edilen şiirlerden bir örnektir. Bu şiirlerin birkaçını daha çevirip burada yayımlayacağım.
İmece
Elham Melekpur
Elham Melekpur
hiçbir olay olmasın diye uğraşıyoruz
biz hiçbir bomba yapılmasın diye uğraşıyoruz
biz yürekten ümit ediyoruz bayraklar kendi renklerinde dalgalansın diye
biz biziz işte çabalayan
ellerimizdeki ışıltı mucizelere güler
ve sapa yollardan kestirme gideriz ana yollara
biz teröristiz
ve vadilerde Arapça marşlar söyleniyor
biz hep teröristiz
biz hiçbir olay olmasın diye uğraşıyoruz
karar veriyoruz ve eve dönüyoruz
biz mutlaka eve döneriz
hiç kuşkusuz
her gün güzel bir şiir okumalı
her gün güzel bir müzik dinlemeli
her gün güzel bir resim görmeli
her gün bir film yapılmakta
benim kendi filmim var
geceleri sabahlara boş oturmam
bu benim misyonumdur
her gün her gün her gün
damdan düşmek
ve toplu mezarlarda toplanmak
ve eril haşiyelere yardım etmek
ve peş peşe bulutların inmesine
sizin gözleriniz yorulur
benim çocuklarım yorulur
küçük beyaz atlar yorulur
bildiriler ve masalar yorulur
ve dolma kalem
bazen kendi içime uğrarım
kalmaya çalışırım ve müstehcen olmaya
çocuklarımın canı cehenneme
Cuma sabahları defin merasimi var
benim kendi filmim var
her gün iyi bir filim seyretmeli
ben bütün insanlarla paramparça olmaya uğraşıyorum
büyük bağırsağım küçük bağırsağımı yesin diye uğraşıyorum
her an bana tecavüz edilsin diye uğraşıyorum
her an annemi öldürmeye uğraşıyorum
ben teröristim ve bu bir sorun değil
benim kendi filmim var
Elham Malekpur (1983, İran. Halen Hollanda’da yaşamakta. Görme engelli şair, yazar, toplumsal aktivist)
Bazen insan kendi kendine soruyor işte ne yapıyorsun diye… Ben de “Ne yapıyorum bu yaşamda?” diye soruyorum bazen. Aile konuları dışında nelerle uğraşıyorum? Geziler, fotoğraflar, okumalar, film izlemeler, doğa yürüyüşleri, yemek yapmalar vs dışında yani? Çevremle ve çevremdeki insanlarla ilgileniyorum tabi herkes gibi. Ama mesleki olarak ne yapıyorum ne ile uğraşıyorum? sorusuna yanıt vermek için son beş yılın çok çok kısa bir özetini çıkardım. Paylaşmak istedim:
Hekim Olarak:
Bir çocuk kalp hastalıkları uzman hekimi olarak son beş yılda yaklaşık on bin çocuğun kalbini muayene ettim, hastalıklarına tanı koymaya çalıştım, sağlıkları için uğraştım.
Tabip olarak kendimi güncel tutmaya çalıştım ve editörler kurulunda olduğum yurt dışı tıbbi dergilere makaleler ve yazılar gönderdim, yurt içi ve yurt dışı bazı çocuk kardiyoloji kongrelerine katıldım…
2. Edebiyatçı olarak:
Kendimce önemli bulduğum ya da yazdıklarıma yardımcı olacak okumalar yaptım
Kimi edebiyat dergilerine makale, şiir ve çeviri şiir ve öykü gönderdim.
Az da olsa bazı şiir dinletilerine katıldım…
Ama en önemlisi de yazma ve çeviri eylemlerime devam ettim. Bunların bir kısmını Edebiyat Pencerem olarak adlandırdığım sardunyalar.com’da yayınladım, bir kısmını ise kitaplaştırdım.
Son beş yılda kitaplaştırdığım çalışmalarım:
1- Seni Unutmayı Öğret Bana, Şiir, Haşim Hüsrevşahi, 2016
2- Bana Aydınlıkta Söz Et, Çeviri şiir, Ahmed Şamlu, 2016
3- Sırrı Giz Eylediler, Çeviri şiir seçkisi, Hafız-Hayyam-Mevlana, 2016
Bahçemle uğraşıyorum, yürüyüşlere devam ediyorum, güzel filmleri izlemeye devam
Çocuk kalp hastalarına yardım etmeye çalışıyorum.
Okumalarıma devam ediyorum
Dördüncü romanımı bitirmek üzereyim
Dördüncü şiir dosyamı düzenliyorum
Sylvia Plath ve Furuğ Ferruhzad şiiri üzerine karşılaştırmalı bir inceleme yaptım makalesini bitirmek üzereyim. (Sylvia’nın şiirlerini orijinal dilinden kendim çevirdim)
Bir çeviri romanın yarısını bitirdim
Bir çeviri romanın editörial düzeltisini yapıyorum
100 Türkçe yazan Türkiyeli kadın şairin şiirlerini Farsçaya çevirme projeme başladım
Şimdilik aklıma gelen bunlar… Sonra başka bir şeyler anımsarsam eklerim. Hepinize güzel günler diliyorum 🙂
Yıl 1974. Deneyi yapan Marina Abramoviç. Sonuç: İnsanlar vahşet yaratmada birbirini tetkikler (yığın taşkınlıklarında olduğu gibi) ve birbirine güç verirler. Ancak esasta mazlumum tepkisiz kalması bütün olayları geliştirir.
İlk videoda Mirina deneyimini anlatıyor, ikinci videoda (2011) diğer performansını sergiliyor.
Bu deneyimleme hakkında birçok yazı yazılmıştır. Burayatıklayabilirsiniz
Sadık Hidayet’in el yazısı ile kendisi hakkında yazdığı otobiyografik notun fotoğrafını aşağıda veriyorum. Kâğıt başlığında Tahran Üniversitesi yazılıdır:
“Ben kendi yaşamımı yazmaktan Amerikanvari reklamlar karşısında ürktüğüm kadar ürküyorum. Acaba benim doğum tarihimi bilmek kimin ne derdine değer? Şayet bu bilgi nüfus cüzdanı çıkartmak için ise sadece beni ilgilendirmeli, gerçi sizden gizli saklı değil defalarca müneccimlerle danışmışım, ama onların öngörüleri hiçbir zaman doğru değildi. Şayet okurların ilgisi içinse o zaman onların genel oylamasına başvurmalı çünkü herkesten önce ben yaparsam sanki kendi yaşamımın aptalca ayrıntılarına pek bir değer veriyormuşum gibi olur. Kaldı ki birçok ayrıntı var ki insan başkalarının bakış açısıyla kendisini yargılamaya çalışır ve bu nedenle de onların görüşlerine baş vurmak daha uygun olur. Örneğin beden ölçülerimi elbiselerimi diken terzi çok daha iyi biliyor ve sokak başındaki ayakkabı tamircisi de bilir ayakkabımın hangi yanı sürtünüp yenmiştir. Bu açıklamalar bana hep yaşlı bir atı satışa çıkardıkları ve müşteri çekmek içinde onun özellikleri ve kusurlarını saydıkları büyükbaş hayvan satış pazarlarını anımsatır. Kaldı ki benim yaşamöykümün hiç öyle kayda değer bir yanı yoktur. Ne önemli bir olay olmuş ne bir unvanım olmuş ne önemli bir diplomam olmuş ne de okulda parlak bir öğrenciydim. Tam tersi hep başarısızlıkla karşı karşıyaydım. Çalıştığım devlet dairelerinde hep silik ve kayıp biriydim ve müdürlerim elimden kan ağlarlardı öyle ki istifa ettiğimde onu coşkun bir sevinçle karşılamışlardır. Genel olarak çevremin benim hakkındaki kanısı itilmiş, istenmeyen, işe yaramaz biri olmamdır ve belki de hakikat budur.
Sevgili Lütfiye Aydın‘ın facebook sayfasından alıp onun izniyle aşağıda verdiğim yazı 2 Temmuz 1993 dehşeti ve vahşetinin bir özetidir. Özel yazışmamızda kendisi bir notu da eklememi istedi:
“Bu olayın yazarlığımın yörüngesini değiştirdiğini de ekleyin. Çünkü okuma yazmayı yeniden öğrendikten sonra, yangın kokusunu unutmak, külleri üfleyip yepyeni dünyalar kurgulamak bile sorun…“
O’nun için Madımak yangını hâlâ sürüyor. Ya sizin için?..
LÜTFİYE AYDIN
2 Temmuz 1993 olaylarında, yani Madımak vahşetinde yanmadan önce, kendini aşağı atarak kurtarmış ve hafızasını kaybetmiş bir edebiyat öğretmeni..
Madımak Oteli’nin 109 ve 110 numaralı odaların pencerelerinden karşı binaya geçiş vardı.
Buradan kaçan 31 kişi kurtuldu.
Kendini, eşiyle birlikte, otelin boşluğuna atan yazar Lütfiye AYDIN’ın trajik hikâyesi bugün hâlâ sürüyor..
(Gazetebilkent.com’dan alınmıştır, hiçbir değişiklik yapılmamıştır.)
İnsan dünyaya gönderilmeden önce yaratılış aşamasından geçti. Tanrı, Adem’i çamurdan şekillendirip ona ruhundan üfledi. Adem’in insanlığını tamamlamak için ona en büyük imtihanını sundu daha sonra Tanrı, ademin sol kaburgasından “kadın”ı yarattı. Yılan kadınla sınadı Adem’i, Tanrı kadına yönelik koydu yasaklarını; kadın Adem’in en zayıf yanı, en solu, en içi, en şeytanı oldu. Kadın “karanlık bir ayet” oldu.
Dünya üzerindeki dinlerin büyük bir kısmında kadın, erkek için bir imtihan unsuru olmuş, baştan günahlı soydan şeytan kabul edilmiştir. Kadına en değer veren dinler bile erkeklerine “Min şerrin-nisa” (Beni kadının şerrinden koru!) dedirtmiştir. Kadın her daim baskılanmış, cinsiyet ayrımcılığına uğrayarak öğütülmüştür.
Şeriatla yönetilen, kadının zevk ve nesil sürdürme aracından başka bir şey olarak görülmediği bir toplumdan, edebiyatın en kadınsı sesinin çıkması ironik karşılanabilir. Fakat o kadın, kadınsılığı özümsemiş, yaralarının aşktan olduğunu haykırmaktan, kadınlığını savunmaktan çekinmemiştir.
“arsızlıkla damgalanan
boş kinayelere gülen bendim
kendi varlığımın sesi olayım
istedim, yazık ki ‘kadın’dım”
Füruğ’dur bu, Füruğ. İsmi gibi duru, ismi gibi ahenkli şiirlerini anadili olan Farsça’da yazmıştır. Bu misk kokan, geniz yakan şiirleri bizimle ilk olarak Onat Kutlar ve Celal Hosrovşahi buluşturmuş olsa da, Türkçe yazsa böyle yazardı diyebileceğimiz çevirileri Haşim Hüsrevşahi yapmıştır. Hüsrevşahi, bir dönem Türkiye’de yaşamış İranlı bir doktor. Füruğ’nun o baharat çarşıları, tozlu sokaklar ve “karanlık susku dolu zula”lar kokan şiir diline en çok yaklaşan çeviridir zannımca onunki. Daha sonradan basılan, Can Yayınları’ndan çıkan sayın Makbule Aras’ın çevirileri, onun tutkulu anlatımına göre çok yalın ve sönük kalmış diye düşünmekteyim. Füruğ, sanatının sıkıntısını iliklerinde hissetmiş bir kadındır.
bilirsen ki sen yanımda olanda menim yanım yox olar
menim yanımda olanda sen eslen men yoxam
men sende itende dilinde tap meni
tapanda öp meni
tapmaca dé mene
sen menim möcüzem ol
yadımdan çıx héy dilimin ucunda qal
haşım xisroşahi
[unutayım seni dilimin ucunda kal
ya da gel birbirimizin taşında kırılalım boca olalım birbirimize rüzgar olalım eselim karışalım birbirimizin toprağına
sözlerimiz anlamını yitirsin birbirinde iyisi birbirimizin sokaklarında koşalım saklambaç oynayalım ya da
sen bende gizlen ben sende…
gel birbirimizin dağında soluk soluğa kalalım denizinde soluksuz kalalım birbirimizin sevişelim terimiz karışsın birbirine birbirimizin ağzında soluklanalım sonra bir ırmak gibi ya da zinciri koparan bir sel gibi
birbirimizde akalım suyumuz karışsın birbirine ya da en iyisi ben sende eriyeyim kurtulayım sen öylece bak!
biliyorsun sen yanımdayken benim yanım yok olur yanımdayken sen ben yokum aslında ben sende kaybolduğumda dilinde beni bul bulduğunda öp beni bulmaca söyle bana mucizem ol unutayım seni sonra hep dilimin ucunda kal!]
Nisan’ın bu günleri unutulmaz bir kahramanın öyküsünü anımsatır biz Tebrizlilere.
Geçenlerde birisi bir medya hesabında bir not düşmüş. Korona’yla mücadele eden Tebriz’de bir hastanedeki sağlık çalışanlarının giysilerinin arkasında şöyle yazılıymış:
Temmuz 2012’de İranlı sinema oyuncusu Golşifte Ferahani’nin çıplak fotoğraflarının önce Fransız gazetesi Le Figaro’nun internet sitesinde ve daha sonra da birçok sosyal medya mecralarında yayınlanınca İran’da ve dışarıda büyük yankılara ve geniş tartışmalara yol açtı. Ferahani 2008 yılında Leonarda DiCaprio ile rol aldığı Yalanların Bedeni (Yalanlar) adlı filmde kısa süreyle tek memesini gösterdiği için İran’a girişi yasaklanmıştı. Golşifte kadınlara karşı uygulanan cinsiyetçi tutumları protesto için Jean B. Monidno’nun “Bedenler ve Ruhlar” adlı çalışmasına katılmış ve çıplak pozlar vermişti.
İşim gücüm budur benim, Gökyüzünü boyarım her sabah. Hepiniz uykudayken. Uyanır bakarsınız ki mavi.
Deniz yırtılır kimi zaman, Bilmezsiniz kim diker; Ben dikerim.
Dalga geçerim kimi zaman da, O da benim vazifem; Bir baş düşünürüm başımda, Bir mide düşünürüm midemde, Bir ayak düşünürüm ayağımda, Ne haltedeceğimi bilemem
Roşenfekr Dergisi’nin[1] Ev Karadır filmi üzerine Furuğ Ferruhzad ve İbrahim Golestan’la yaptığı söyleşinin tümünü daha önce yayına vermiştim (Önce Ben Öleceğim, Totem Yayınları, 2019). Burada Furuğ’un o söyleşide dile getirdiklerinin kısa bir bölümünü veriyorum:
Roşenfekr Dergisi: Cüzamlılardan duyduğunuz ilk cümleler nelerdi?
Furuğ Ferruhzad: Çok şeyler duydum. Örneğin ilk gün oraya girdiğimizde bir adam gördüm. Bütün vücudu felçti. Alt dudağı da felçti. Ne zaman konuşmak istese dudağı düşerdi. Adam eliyle dudağını alır, yerine koyar, konuşurdu. Bu adam bana ve diğerlerine, “Ben kaç kez dilekçe yazmalıyım, bırakın karım yanıma gelsin diye? Doğru ben hastayım, o sağlıklı ama o benim yanımda yaşamak istiyor ve benimle yaşlanmak istiyor. Size ne!” Öyle kadınlar gördüm ki cüzam her iki gözünü yemiş bitirmişti. Göz yerine sadece bir kırmızı çizgi kalmıştı yüzlerinde. Ama yine de bu gözün üzerine dikkatle sürme çekiyorlardı. Doğrusu cüzamlılar evinin kadınları görmeye değer. Hepsinin kaç tane bileziği ve kolyesi var. Benim bileziklerimi ve kolyemi de orada benden aldılar. Bütün odalarda, en çok da ayna var. Çoğunun ağzı, burnu ve kulağı olmayan bu cüzamlılar kendilerini aynada seyretmeyi seviyorlar.
Sümerologlar, Türkologlar ve birçok uluslararası arkaik dilbilmciler Hurriler, Kaslar, İskitler, Mannalar, Sakalar, Masajetler, İlamlar ve başka birçok eski kavimlerin dillerinin Sümerlerin diliyle ilişkisini ve bugünkü Türkik grup dillerle akrabalığını açıkça göstermiştir. Ünlü Sümerolog Muazzez İlmiye Çığ’ın da eserlerinde verdiği ortak sözcükler bu kanıyı güçlü bir şekilde desteklemektedir. Konu bu değil.
Geçenlerde Azerbaycan Türkçesi’nin Tebriz ve yöresi ağzıyla yazılmış bir metni okurken bir arkadaşımın bir itirazı üzerine yeniden konuya baktım. Metinde “Üş” sözcüğüne arkadaşımın itirazı vardı. Diyordu ki bunu Anadolu Türkçesinde doğru olarak geçen Üç sözcüğü şeklinde kullanmalıyız. Baktım. Bu sözcük Sümerce ve Mannaca Uş olarak geçer, dediğim gibi bizim Azerbaycan Türkçesinde Üş ve Anadolu Türkçesinde Üç.
İran’da bizim evde ev işlerine yardımcı olan bir Nenemiz vardı. Anne gibiydi çocuklar için. Neredeyse 40 sene birlikte yaşadık. Nur içinde yatsın. Ondan çok masallar dinledik, çok tekelemeler. Neyse bizim bu Neneye bir şey söylendiğinde o anlamadıysa “Neme déyiren?” derdi. Yani “Ne diyorsun?” İlgimi çeken “Neme” soru zarfıydı. Nene, Azerbaycan’ın Zengan şehrinin bir köyündendi. Çok fazla araştırmaya gerek kalmadan eski Sümercede bu sorunun “Name” soru zarfıyla sorulduğunu gördüm! İlginç değil mi? Sümercedeki “Silik” sözcüğü bizim Azerbaycan Türkçesinde arın, temiz ve Anadolu Türkçesinde sili, temiz, iffetli olması, Mannaca Qaya Azerbaycan’da aynen “qaya” ve Anadoluda “kaya” şeklinde kullanılması gibi. Çok var bu sözcüklerden. Mesela anne sözcüğü. Ama (Sümerce), Ana (İlamca), Ana, Aba (Azerbaycan Türkçesi) ve Anne, ana (Anadolu Türkçesi). İlamca, Anadolu ve Azerbaycan Türkçesinde “ata” olarak geçen sözcük Sümerce “ada” olarak geçer. İlginç olan burada ayrıca Sümercedeki Ama’nın m’si maman, mama, meme gibi sözcüklerde olduğu gibi Ada’daki d de dede sözcüğünde tekrarlanmakta.
Benim esas hoşuma giden bir de “Ha” soru zarfının kullanımı var Azerbaycan Türkçesinde: Haçağ/Haçan (Ne zaman), Havax (Ne vakit, ne zaman), Hara/haraya (nereye), Harda (nerede), Hani (Nerede), Hansi (hangi).
Sözcüklerle oynamak sayılarla oynamak kadar güzeldir!
Bu gün 29 Aralık senin doğum günündür. Nüfus cüzdanına baktığımda “Dey ayının 8, 1313, Muhammed Ferruhzad ve Turan Veziri Tebar’dan doğma, Tahran’ın 5 nolu ilçesinde kayıtlı, 678 nolu nüfus cüzdan sahibi Furuğ-uz-zaman” diye geçiyor! Puran’ın dediği gibi kimi kaynakçalarda senin doğum günün Dey ayının 15’i, 1313 (5 Ocak 1935) diye geçer. Ama doğrusu 29 Aralık…
Olsun ben bugüne de yarına da 5 Ocak’a da senin doğum günün diyorum… İyi ki doğdun şiirin sönmez ışığı, parlayan Furuğu!
Aşağıdaki slaytları seni bir kez daha analım diye düzenledim…
Furuğ Ferruhzad’ın evlatlığı Hüseyin Mansuri anlatıyor:
Furuğ öldükten sonra kız kardeşi rahmetli Gloria’nın tekçe evladı, kızı sevgili Judit Münih’ten Tahran’a gitti ve döndüğünde bir plastik poşet verdi elime. Poşeti boşalttım. Buruşturup atmak isterken poşette bir şey olduğunu hissettim. Poşeti yeninden açtım. Dibinde birkaç tane slayt vardı. Slaytları ışığa doğru tuttum. Hiçbir şey belli değildi. Simsiyahtı. Işık aldıkları, bozulduklarını düşündüm. Hepsini poşete attım. Birkaç gün sonra atık kağıtlarla birlikte dışarı götürüp atmak istedim. Son anda slaytları anımsadım. Bu kez daha güçlü ışığa karşı tuttum. Bir fark görmedim. Hepsi siyahtı. Ancak slaytlardan birinde çok silik bir mavi ışık görünüyordu. Bilemiyorum nedense bu mavi ışık içimi titretti. Belleğimin karanlık diplerinde ne söylediğini anlamadığım bir şey beni çağırıyordu… Çok meraklandım. Slaytları fotoğrafçıya götürdüm. Tabettiler. 1964 Nevruz’uydu.
Soldan sağa: Hüseyin Mansuri (Furuğ’un cüzamhaneden evlat edindiği çocuğu), Furuğ Ferruhzad, MOhammed Ferruhzad (Furuğ’un babası), Gloria Ferruhzad (Mohammed Bey’in ikinci evliliğinden olan kızı), Mehran Ferruhzad (Furuğ’un kardeşi). Fotoğraftakilerden sadece Hüseyin yaşamakta.
Furuğ’un kehanetlerinden söz ederken onun İnanalım Soğuk Mevsimin Başlangıcına adlı şiirinden de bir çıkarım yapmıştım.[2] Burada giriş bölümünü aldığım bu şiirde Furuğ kış aylarının, soğuk mevsimin başlangıcında olduğunu anlatıyor ve ardından zamanın geçtiğini ve saatin dört kez çaldığını bildiriyor. Adından söz ettiğim kitapta da değindiğim gibi Furuğ kaza geçirdiği gün saat 4 gibi stüdyoya dönmek için annesinden ayrılmış. Furuğ bu önemli şiirinin sonunda o “genç ellerin” nasıl karın altında toprağa verildiğini anlatarak “belki de gerçek o iki genç eldi, o iki genç el / durmadan yağan karın altında gömülmüş olan” diyor. Ve gerçek şu ki Furuğ’un ablası şair, araştırmacı yazar Puran da bir kış günü (30 Ocak 1932) gözlerini bu dünyaya açmış ve yine bir kış günü (29 Aralık 2016) bu hayata gözlerini yummuştur. Furuğ ondan iki sene sonra yine bir kış günü (5 ocak 1935) dünyaya gelmiş ve karlı soğuk bir kış günü (13 Şubat 1967) yaşamını yitirmiştir.[3]
Yukarıda sunduğum klipte Furuğ “İnanalım Soğuk Mevsimin Başlangıcına” adlı şiirini okumakta. (h.h.)
[1] 21 Aralık sonbaharın bitimi ve kış aylarının başlangıç tarihidir. 21 Aralık gecesi ise yılın en uzun ve en karanlık gecesi olan Çille Gecesi ya da Yelda Gecesi’dir.
[2] Önce Ben Öleceğim, Çeviri ve Derleme, Haşim Hüsrevşahi, Totem Yayınları, 2019
[3] Furuğ’un kocası Şapur (27 Mayıs 1923- 6 Ağustos 1999) ve yaşamı derbederlik ve sefaletle geçen oğlu Kamyar Şapur (19 Haziran 1952 – 16 Temmuz 2018) kış aylarının soğukluğunda Furuğ’a ortak olmamışlar. Bir söyleşide Kamyar’a anne sevgisi sorulunca, tüm içtenliği ve duyduğu acıyla, “Mezar taşı insana anne olmaz ki!” diye yanıtlamıştır.
Öğretmenler günü nedeniyle birkaç öğretmenimden söz etmek istedim: onlar büyüktüler!
Rıza Beraheni
Hiç kuşku yok ki herkes ömrü boyunca kimi önemli insanlarla karşılaşma şansı yakalar ya da o şansı kaçırır. Önemli dediğim bulunduğu alandaki evrensel anlamda yarattığı değerler ölçeğinde. Ben hem mesleğim olan hekimlik alanında hem de hayatımın en önemli yerini kapsayan edebiyat yaşamımda bu şansı yakaladım ve bir kısmında ise kaçırdım.
Tarihe bir not olsun diye yazdım bu kısa öyküyü… yıllar önce!
Yıllar önce yazdığım bir kısa öykü! (h.h.)
“Sana mürtet oluyorum, sana ulaşmanın tadına yeniden varayım diye!”
Tebriz’li Şems
Seni ilk ne zaman gördüm bilmiyorum, unutmuşum, 1976 mıydı? Hayır o ilk zamandı. Zamanın başlangıcı ve sen ilk kadındın, başlangıcın kadını. Hayat da oradan başlıyordu. Bunu sonra fark ettim. Sen: “Bu bizim Tebriz, Petersburg’un ikiz kardeşidir!” demiştin. Şehrin ortasından geçen Kuru Çay üzerindeki Taş Köprü’nün korkuluğuna dayanmıştın. Bir Mayıs gecesiydi. Yüzünde ay ışığı nereden başlıyor nerede bitiyor, kestiremiyordum. Gülmüştüm ve ilk zamanın mutlak karanlığı kalkmıştı ve yaradılışımın altı günü başlamıştı. “Ne?” diye sorunca gülmüştün. O gün Tebriz ayaklanmış, biz ölümden kaçmış, birkaç cop darbesiyle kurtulmuştuk. Bayraklarımız da yırtılmıştı. Köprübaşına ben geç kalmıştım. Sen: “Nerdeydin deli oğlan merak ettim.” demiştin ve elimden sıkıca tutmuştun. Sanki bıraksan Erk Meydanı’ndaki bütün güvercinler oradan uçuvereceklerdi.
Ağlasam sesimi duyar mısınız,
Mısralarımda;
Dokunabilir misiniz,
Gözyaşlarıma, ellerinizle?
Bilmezdim şarkıların bu kadar güzel,
Kelimelerinse kifayetsiz olduğunu
Bu derde düşmeden önce.
Bir yer var, biliyorum;
Her şeyi söylemek mümkün;
Epeyce yaklaşmışım, duyuyorum;
Anlatamıyorum.
Günümüz şairinin aşk meselesine bakışı yüzde yüz hizipçidir. Günümüz şiirinde aşk, biraz temenna, azıcık ah vah ve nihayet birkaç kelimede de her şeyin sonu olan vuslattan ibarettir. Hâlbuki her şeyin başlangıcı olabilir. Aşk yeni düşünsel ve duyumsal dünyalara, fikirlere, ufuklara bir delik açmamıştır ve hâlâ insani kalıplarından ayırdığınızda bomboş imgelerden başka bir şey olmayan göz, kaş, güzel baldır bacak düzeyinde seyrediyor. Günümüz şiiri, genel bir kuşağı; taşların, bitkilerin ve doğanın aşkını, aylak kadınların ve pis kokulu sokakların ve yalın ayakların aşkını ve iki insanın aşkını unutmuştur ve yaşamın hüzün dolu güzelliklerine dikkat etmemekte.
Günümüz şiirini sadece olumsuz yönleriyle asil ve başarılı şiir olarak kabul etmek mümkündür. Düşünsel ve ruhsal avarelikler, mutlak güvensizlik ve inançsızlık, ümitsizlik ve kuşku, şiirin kalbini fethetmiş olan kavramlardır ve şair, bizim kuşağımızın en umumi derdi olan onmaz inzivasından, melankoliyalarını kâğıt üzerinde çizmekte ve sadece bu yoldandır ki şiir zaman zaman yücelme ve özel bir parıltı göstermekte.
Günümüz şiirinde epik içeriklerin de yeri görünüyor. Bu alanda sunulan -örneğin Kesari Bey’in Okçu Areş şiiri örnek olarak gösterilebilir- kendi doğuşu için şerefli kandan, gururdan ve inançtan kaynaklanan bir epik eserden çok gevşek ve sölpük bir ninniye daha çok benzemekte.
Buna karşın günümüz şiiri büyük ölçüde kendisini asla şairane olamayacak fazlalıklardan kurtarmış, şiirin çekirdeği ve temel kavramına yaklaşmıştır. Günümüz şiiri artık vaaz, öğüt, yargı ve hikâye anlatımı aracı değil. Şiir, şiir yaratmaya yönelmiştir. Bu yoldaki başarısı çok naçiz olsa da artık enerjisini sapaklarda harcamamakta ve kendi ikliminin sınırlarını bilmekte, bu ise etkili ve takdire şayan bir adımdır. Bugünün Farsça şiirinin içeriğini bir kenara bırakırsak benim büyük eleştirim orada kullanılmakta olan dildir.
Günümüz şiirinin dili yalancı, tembel ve temkinlidir. Aktarma görevini üstlenmiş olan duyguların anlatımında kendi geniş olanaklarından yararlanmamakta. Günümüz şiirinin dilinin iki yönü var. Ya çok böbürlenen, fadılca ve geçmişin kurallarına bağlıdır ya da çok dağınık, başıboş ve sokak işidir. Genel bir çizgide benzer anlamları taşıya sözcükler ancak her biri başlı başına bağımsız anlamları ifade etmekteler. Günümüz şiirinde kullanılması sırasında bunlar, kulağa en güzel ve en hoş gelenin lehine kenara itilmekteler.
Günümüz şairi, sözcüğün güzelliğine dikkat ediyor, ifade ettiği anlama değil. “Alımlı” sözcüğünün yerine “güzel” sözcüğü asla kullanılamaz zira alımlı ve güzel eşit anlamlı olsaydı asla iki sözcük olarak ortaya çıkmazdı.
Günümüz şiiri yeni sözcüklere ihtiyacı var ve onları kendisinde yer etme cesareti bulmalıdır. Sözcüğün gerçek anlamını tanımak ve onu doğru bir biçimde kullanmakla günümüz şiir diline bir sıcaklık ve yeni bir hayat verilebilir ancak.
En kaba ve en çirkin sözcükler, kendilerine gereksinim duyulduğunda sırf daha önce şiirde kullanılmadıkları için bir kenara itilmemeli. Ne yazık ki günümüz şairi bunu yapmakta.
Bilimde çığır açan ilerlemeyi güden Breakthrough Vakfı’nın genç matematikçiler ödülü, Matematiğin Nobeli sayılan Fields Madalyası sahibi ünlü matematikçi adına dayanarak Maryam Mirzakhani New Frontiers (Yeni Sınırlar) Ödülü olarak adlandırıldı. Özellikle genç kadın matematikçileri teşvik amaçlı Yeni Sınırlar adı altında 50,000 dolarlık bu ödül 40 yaşın altındaki bilim insanlarına verilecektir.
Bu yılki temel fizik dalındaki Breakthrough 3 milyon dolarlık ödül Meryem Mirzakhani’nin yakın çalışma arkadaşı Alex Eskin’e verildi. Alex ödülü aldığı törende Meryem’le birlikte çalışmış olduğundan büyük onur duyduğunu dile getirmiştir. Bu ödül daha önce Jocelyn Bell Burnell, Stephen Hawking gibi yedi CERN bilim insanına verilmişti.
İran’ın harika çocuğu Meryem Mirzahani’yi ve diğer harika çocukları taşıyan otobüs, İran’da düzenlenen bir bilim yarışması sonrasında Tahran’a dönerken kaza geçirmiş, birçok harika çocuk hayatını kaybetmiş ve Mirzakhani mucize eseri kurtulmuştur. Bu kaza, harika çocukları uçakla değil sıradan bir otobüsle taşıdıkları için, İran hükümetine karşı büyük öfke duyulmasına yok açmıştır. Matematik Olimpiyatları kahramanı Meryem, Tahran Şerif Teknik Üniversitesi’nden lisansını aldıktan sonra Harvard’da doktora çalışmalarını başarıyla sürdürmüş ve sonrasında Princeton ve Stanford üniversitelerinde öğretim üyesi matematikçi bilim insanı olarak çalışmıştır.
Meryem özellikle hiperbolik ve sarmal yüzeyler üzerindeki çalışmalarla matematikte yeni çığırlar açmıştır. 13 Ağustos 2015 yılında Meryem Mirzahani, Riemann Yüzeyleri dinamiği ve geometrisi ve moduli uzaylar teorileri üzerindeki çalışmaları dolayısıyla matematiğin Nobeli olan Fields ödülüne layık görülmüştür. Fields ödülünü alan ilk kadın matematikçi olarak tarihe geçen Meryem (3 Mayıs 1977-15 Temmuz 2017 ) 40 yaşında meme kanserinden hayatını kaybetmiştir.
bir şeyler yazmalıyım
ölüm gibi
beklentimi karşılayan bir şey
hiçbir şeyden korkmayayım diye
ölüm haberimi kendinden önce getirme ihtimali olan
kargadan bile
bir şeyler yazmalıyım
onca kar katmanları altında Tebriz’in ateşi çıksın diye
kürenmeliyim ve yükselmeliyim kendimden
ya da değil?
iğne,
ceketimin yamalarının sıcak hayallerini dikeyim diye
neden bunca kimsenin sesi dertten çıkmaz?
neden bunca tek kişilik hücrelerin derdi ve aspirinler bedava eczanelerde tozlanır?
ben neden aspirinin derdine değmiyorum?
ben bunca üşüyorum burada
ve sen orada onca ölümsün ve işe yaramıyorsun neden?
Tebriz’in evlerinin duvarı olabilir mi?
benimle aynı evde yaşayan evler
birlikte avare ettiğimiz evler
duvarlarından fotoğraflarımızı kıran evler
ve biz sorduk
bunca ev arkadaşı olmanın nedenini
yanıtlamayan o evler…
evin başına çökmeli ki evin anlamını anlayasın da
ben neler yazıyorum ki bunca üşüyorum?
bunca yanan orman uzaktan ısıtmıyor beni
şayet güney Arizona’da bir orman yanıyorsa
mutlaka bir söz
bir sözcük
bir tümce
Tebriz’in bağlarında bir akkavağın kalbini kırmıştır.
sardunyalar.com 